Reintegracja w spółdzielni socjalnej. Co warto wiedzieć?

Reintegracja społeczna i zawodowa w spółdzielni socjalnej to temat niezwykle istotny, a czasami nieco zaniedbywany i przysłonięty sprawami dnia codziennego spółdzielni. Postanowiłem w jednym wpisie zebrać najważniejsze zagadnienia z nim związane.

Jakie obowiązki wynikają z ustawy o spółdzielniach socjalnych w zakresie reintegracji?

Ustawa o spółdzielniach socjalnych mówi jedynie o tym, że każda spółdzielnia socjalna ma działać na rzecz reintegracji społecznej i zawodowej. Jest to więc działalność i aktywność obowiązkowa.

Ustawa definiuje te pojęcia, ale nie precyzuje dokładnie zakresu ani form tej działalności. Nie ma zamkniętego katalogu działań, które mieszczą się w reintegracji – działania te muszą odpowiadać definicji reintegracji i muszą być dostosowane do potrzeb osób zagrożonych wykluczeniem społecznym pracujących w spółdzielni.

Dla kogo mają być prowadzone działania reintegracyjne?

Obowiązkiem każdej spółdzielni socjalnej jest zatrudnienie osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. To właśnie na rzecz tych osób spółdzielnia ma podejmować działania reintegracyjne. 

Po nowelizacji ustawy o spółdzielniach socjalnych z 2018 r. nie ma tutaj znaczenia, czy dana osoba jest członkiem spółdzielni, czy też nie. Liczy się status w momencie zatrudnienia – jeśli w momencie zatrudnienia pracownik był zaliczany do grona osób zagrożonych wykluczeniem, to można go wspierać w ramach reintegracji. 

Pełny i aktualny katalog osób zagrożonych wykluczeniem społecznym znajdziesz tutaj. 

Wydaje się, że jest to dosyć oczywiste i intuicyjne – w końcu właśnie tę grupę ma wspierać spółdzielnia socjalna. Z drugiej jednak strony w praktyce może być to dosyć kłopotliwe. Jeśli przykładowo wymyślimy, że w ramach reintegracji organizujemy wyjazd integracyjny, to w takim wyjeździe w zasadzie powinni wziąć udział wyłącznie pracownicy zaliczani do grona osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. 

Warto w tym kontekście zauważyć, że spółdzielnia w ramach swojej działalności statutowej może też podejmować działalność społeczną i oświatowo – kulturalną, gdzie krąg odbiorców jest już szerszy. Obejmuje on członków, pracowników (niezależnie od ich statusu) i środowisko lokalne (dla dociekliwych: art. 2 ust. 3 ustawy o spółdzielniach socjalnych).

Przejdźmy teraz do zdefiniowania działań reintegracyjnych.

Co to jest reintegracja społeczna?

Reintegracja społeczna to działania służące odbudowaniu lub nabyciu i podtrzymaniu umiejętności uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej i pełnienia ról społecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub pobytu, w tym rehabilitację społeczną osób niepełnosprawnych  (dla dociekliwych: art. 2 ust 2 pkt. 1 ustawy o spółdzielniach socjalnych).

Za komentarzem do ustawy o pomocy społecznej możemy wymienić usługi reintegracji społecznej – będzie to praca nad kształtowaniem / rozwojem umiejętności:

• kierowania własnym życiem (np. nad procesem uczenia się, podejmowania decyzji, rozwiązywania problemów),
• społecznych (np. zdolności komunikacji, współpracy, rozwiązywania konfliktów),
• osiągania satysfakcji życiowej (np. umiejętności autoprezentacji, bycia liderem, pozytywnej samooceny, samodyscypliny),
• angażowania się w sprawy obywatelskie.

Przykładowe działania w ramach reintegracji społecznej

W naszym poradniku wymieniamy przykładowe działania w zakresie reintegracji społecznej:

• kurs języka polskiego w przypadku Ukraińców, którzy przyjechali do nas uciekając przed wojną,
• działania wzmacniające poczucie własnej wartości albo zaufanie do siebie czy do innych osób,
• szkolenie jak być dobrym rodzicem,
• działania integracyjne np. wspólne wyjście do kina czy teatru o ile takie działanie wynika z potrzeby / problemu osoby objętej działaniami,
• szkolenie nt. racjonalnego gospodarowania posiadanymi środkami pieniężnymi,
• terapie uzależnień,
• sesje grup samopomocowych.

Warto w tym miejscu jeszcze raz podkreślić, że te działania będą dobierane indywidualnie. Dobrze to obrazują przykłady:

• terapii uzależnień – nie każdy pracownik jest uzależniony, więc nie w każdym przypadku taka terapia jest potrzebna, 
• szkolenia „jak być dobrym rodzicem?” – nie każdy pracownik pełni taką rolę społeczną, więc nie w każdym przypadku takie szkolenie będzie miało sens. 

Co to jest reintegracja zawodowa?

Definicja reintegracji zawodowej również znajduje się w ustawie o spółdzielniach socjalnych (dla dociekliwych: art. 2 ust 2 pkt. 2 ustawy o spółdzielniach socjalnych). Są to działania służące zdobyciu nowych kwalifikacji, kompetencji, wiedzy i umiejętności w celu odbudowania lub uzyskania i podtrzymania zdolności do samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy i awansu zawodowego, w tym rehabilitację zawodową osób niepełnosprawnych.

Jak łatwo zauważyć w tym przypadku mamy już kontekst świadczenia pracy, czyli z pewnością do reintegracji zawodowej można zaliczyć wszystkie działania, które zwiększają umiejętności zawodowe osób defaworyzowanych.

Przykładowe działania w ramach reintegracji zawodowej

Komentarz do ustawy o spółdzielniach socjalnych wymienia tutaj:

• zwiększenie motywacji do podwyższenia kwalifikacji zawodowych, odnalezienia własnej ścieżki rozwoju i kariery zawodowej poprzez pracę z doradcami zawodowymi (np. psychologiem pracy),
• zdobycie wykształcenia, zawodu lub umiejętności umożliwiających samorealizację zawodową.

Z jakimi działaniami reintegracyjnymi spotkałem się w praktyce?

Najczęściej spotykam się z następującymi działaniami w ramach reintegracji:

• udział w organizacji szkoleń zawodowych lub podnoszących kwalifikacje zawodowe, albo skierowanie pracownika na szkolenie zewnętrzne, w tym częściowe lub całkowite finansowanie tych działań przez spółdzielnie (np. często wykorzystywanych rozwiązaniem są szkolenia z Krajowego Funduszu Szkoleniowego lub Bazy Usług Rozwojowych),
• zapewnienie pracownikom defaworyzowanym wsparcia prawnego (np. w sprawach komorniczych czy alimentacyjnych),
• zapewnienie pracownikom defaworyzowanym wsparcia psychologicznego,
• organizacja wyjazdów integracyjnych (zobacz wyjaśnienie poniżej),
• wspólne wyjścia na mecz, do kina, czy teatru (zobacz wyjaśnienie poniżej),
• pomoc w znalezieniu mieszkania oraz częściowe lub całkowite pokrycie kosztów czynszu,
• wsparcie specjalisty ds. terapii uzależnień,

Warto pamiętać, że niektóre z powyższych form wsparcia mogą się wiązać z obowiązkiem zapłaty składek ZUS i podatku dochodowego od osób fizycznych (zwłaszcza jeśli jesteśmy w stanie ustalić / policzyć wartość wsparcia otrzymanego przez daną osobę oraz jeśli nie posiadamy Zakładowego Funduszu Świadczeń Socjalnych).

W 2022 r. weszła w życie ustawa o ekonomii społecznej, która zmieniła nieco definicje reintegracji (powyżej podaję aktualne brzemiennie tych definicji). 

Warto jednak zwrócić uwagę, że niektóre działania, które wcześniej były wykonywane w ramach reintegracji, teraz już w reintegracji się nie zmieszczą lub nie będzie to takie oczywiste. Przykładowo wśród działań reintegracyjnych często wymienia się wspólne wyjście do kina, czy wyjazd integracyjnego. Działania te mają pewien potencjał, by zaliczyć je do reintegracji, ale nie każde wspólne wyjście do kina / wyjazd integracyjny będzie takim działaniem. Jeśli przykładowo:

• wyjście do kina kierowane jest do osób, które nigdy w kinie nie były i poprzedzone jest mini szkoleniem z zasad etykiety (jak zachować się w kinie?),
• wyjazd integracyjny zawiera w sobie szkolenie z zasad współpracy w grupie,

widzę potencjał, by takie działania zaliczyć do reintegracji. 

Należy już jednak unikać myślenia, że „jak trzeba zrobić reintegrację, to zróbmy wyjazd integracyjny”. Bez dokładnego przyjrzenia się potrzebom poszczególnych pracowników, niemożliwym jest bowiem sformułowanie katalogu działań reintegracyjnych, który nie będzie budził wątpliwości. 

Warto też wspomnieć, że wyjście do kina lub dofinansowanie do zakupu biletów np. do teatru może być realizowane w ramach działalności oświatowo – kulturalnej w spółdzielni.

Jeśli jeszcze chodzi o zmiany, które wprowadziła ustawa o ekonomii społecznej, to ważnym wątkiem jest obowiązek przygotowania indywidualnych planów reintegracji. Taki obowiązek pojawi się, jeśli spółdzielnia socjalna będzie miała status przedsiębiorstwa społecznego i będzie korzystała z dotacji na miejsca pracy dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Do tego wątku jeszcze wrócimy.

„Pojąć Głębię” jako jeden z ciekawych przykładów działań reintegracyjnych

Jednym z ciekawych i kompleksowych przedsięwzięć, z jakimi spotkałem się w ramach działań reintegracyjnych, jest projekt „Pojąć Głębię” realizowany w Spółdzielni Socjalnej Dalba z Pucka. Jego celem jest wzmacnianie niezależności, poczucia własnej wartości i pewności siebie u osób niepełnosprawnych poprzez nurkowanie o charakterze rehabilitacyjnym i terapeutycznym.

Program wychodzi daleko poza zwykłe zajęcia w wodzie i wykorzystuje innowacyjny program nurkowy, dzięki któremu efekty rehabilitacyjne i terapeutyczne u niepełnosprawnych uczestników znacznie wzrastają. Misją Pojąć Głębie jest zaszczepienie w osobach niepełnosprawnych przekonania, że niemożliwe jest możliwe.

Program to efekt wspólnej pracy zespołu projektowego, partnerów i sponsorów, w skład którego wchodzą: Spółdzielnia Socjalna Dalba, Bałtyckie Centrum Nurkowe Seawave, Grupa Lotos S.A., Torus sp. z o.o. S.K. Spółdzielnia pozyskiwała środki zewnętrzne na realizację tego programu, m.in. w ramach akcji crowdfundingowej na portalu wspieramto.pl. Dzięki zebranym środkom Spółdzielnia zorganizowała np. obóz nurkowy na Malcie.

Poniżej można zobaczyć szczegóły przedsięwzięcia.

Jakie działania reintegracyjne są zalecane?

Jak już wspominałem, trudno jednoznacznie wskazać zalecane formy działalności reintegracyjnej. Działania tego rodzaju powinny być poprzedzone diagnozą potrzeb osób defaworyzowanych i dostosowane do tychże potrzeb.

Niewątpliwie też skala tych działań będzie zależała od sytuacji spółdzielni, w tym jej wyników finansowych. Nie oznacza to jednak, że złe wyniki finansowe pozwalają na całkowity brak działań reintegracyjnych. Działania te mogą być bowiem finansowane w ramach projektów OWES czy z innych źródeł.

Czy potrzebujesz regulaminu wydatkowania środków na reintegrację?

Oczywiście taki regulamin nie jest obowiązkowy. Czasami może się jednak przydać, np.:

• jeśli korzystasz ze zwolnienia z podatku dochodowego w spółdzielni socjalnej, to warto mieć dokument, który będzie określał, jakie konkretne działania realizujemy w ramach reintegracji,
• jeśli nie chcesz konkretnych działań reintegracyjnych wskazywać w uchwale o podziale nadwyżki bilansowej, to warto mieć taki regulamin (wówczas w uchwale o podziale nadwyżki powołasz się na wydatki wskazane w regulaminie).

Jeszcze krótkie wyjaśnienie. Do tej pory pisałem o reintegracji, ale w kontekście regulaminu warto uwzględnić szerszą perspektywę – również działalność społeczną i oświatowo-kulturalną oraz działania w zakresie pożytku publicznego. Właśnie te trzy obszary to cele, o których mówi ustawa o spółdzielniach socjalnych i na które ma być przeznaczona nadwyżka bilansowa spółdzielni.

W jednej ze spółdzielni, z którą współpracowałem przyjęliśmy następujący sposób postępowania:

• przygotowano wieloletni plan realizacji głównych kierunków działalności reintegracyjnej, społecznej i oświatowo-kulturalnej oraz działań w zakresie pożytku publicznego prowadzonych przez spółdzielnię socjalną (brzmi szumnie, ale tak naprawdę była to lista działań, jakie spółdzielnia planuje realizować w ramach swoich celów),
• plan został uzgodniony z pracownikami (w ramach konsultacji) oraz przyjęty uchwałą walnego zgromadzenia,
• przygotowano Regulamin funduszu celowego spółdzielni socjalnej związanego z realizacją celów, o których mowa w art. 2 ust. 2 i 3 ustawy o spółdzielniach socjalnych (gdzie określono kto i na jakich warunkach może korzystać ze wsparcia oraz określono zasady dostępu do środków funduszu),
• regulamin został przyjęty uchwałą walnego zgromadzenia,
• każdorocznie przygotowywany jest preliminarz wydatków z funduszu celowego, gdzie określany jest budżet na poszczególne działania w danym roku.

Na co warto zwrócić uwagę tworząc taki regulamin?

Co najmniej na kilka elementów – przykładowo warto:

• uwzględnić perspektywę długookresową, np. jeśli w danym roku, w którym jest duża nadwyżka, znaczna jej część pójdzie na wsparcie bezpośrednie, a w kolejnym roku nadwyżki nie będzie, to mogą pojawić się pretensje i roszczenia,
• rozważyć indywidualne dobieranie instrumentów na podstawie rozmowy np. z doradcą zawodowym (plan reintegracji dla każdej osoby defaworyzowanej – w niektórych przypadkach będzie on nawet obowiązkowy),
• doprecyzować wydatki, ale jednak zostawić sobie pewną furtkę (np. w sytuacjach losowych / wyjątkowych zarząd może podjąć decyzję o wsparciu w kwocie do XX zł z przeznaczeniem np. na działalność charytatywną),
• zwrócić uwagę na rozdzielenie wydatkowania w roku podatkowym (w kontekście wydatkowania dochodu i zwolnienia podatkowego) oraz wydatkowania środków z nadwyżki bilansowej,
• pamiętać o ograniczeniu działań reintegracyjnych do pracowników defaworyzowanych.

Reintegracja w przedsiębiorstwie społecznym a kontekst dotacyjny i obowiązek przygotowania indywidualnych planów reintegracji

Warto też zdawać sobie sprawę, że prowadzenie działań reintegracyjnych jest obowiązkowe dla wszystkich przedsiębiorstw społecznych, które skorzystały z dotacji.

W takim bowiem przypadku taki podmiot przygotowuje indywidualny plan reintegracji. Plan ten opracowywany jest przy aktywnym uczestnictwie osoby zagrożonej wykluczeniem społecznym i ma na celu podniesienie kwalifikacji zawodowych i kompetencji społecznych tej osoby (art. 6 ust. 2 ustawy o ekonomii społecznej). 

Poza tym indywidualny plan reintegracji zawiera w szczególności informacje o:

• sytuacji społecznej i zawodowej osoby zagrożonej wykluczeniem społecznym,
• planowanych działaniach z zakresu reintegracji społecznej i zawodowej,
• zakładanych efektach planowanych działań z zakresu reintegracji społecznej i zawodowej oraz sposobie ich oceny.

Wsparcie w zakresie przygotowania IPRów oferują często Ośrodki Wsparcia Ekonomii Społecznej, które przyznają dotację. Wsparcia w tworzeniu planów reintegracyjnych oraz finansowanie tych działań jest bowiem jedną z usług wsparcia podmiotów ekonomii społecznej, którą wykonują właśnie Ośrodki Wsparcia Ekonomii Społeczne.

Premia reintegracyjna

W kontekście finansowania działań reintegracyjnych warto wspomnieć o tzw. premii reintegracyjnej. Jest to forma dofinansowania realizacji indywidualnego planu reintegracji, przy czym rządzą nią następujące zasady:

• wypłacana jest w formie refundacji i w całym okresie realizacji planu wynosi do 300% minimalnego wynagrodzenia za pracę na jednego pracownika, 
• przysługuje w odniesieniu do osób, które są najbardziej oddalone od rynku pracy np. osób z niepełnosprawnością lub osób, które były zatrudnione ze statusem osób długotrwale bezrobotnych, 
• usługi finansowane w ramach premii reintegracyjnej dotyczą bezpośrednio pracownika lub zespołu PS i mają na celu zwiększenie możliwości udziału w życiu społecznym i zawodowym osoby objętej planem reintegracyjnym,
• jest to wsparcie wyłącznie dla nowych pracowników i może być świadczone bez przyznawania wsparcia finansowego na utworzenie i utrzymanie miejsca pracy w PS. 

To tyle nt. reintegracji w spółdzielni socjalnej. Tradycyjnie zachęcam do komentowania wpisu (jakie działania reintegracyjne sprawdzają się w Twojej spółdzielni?) i podzielenia się nim w mediach społecznościowych.

Uwaga: artykuł został po raz pierwszy opublikowany 17 stycznia 2020 r., po czym został zaktualizowany w maju 2025 r. w ramach projektu pod nazwą „Przedsiębiorstwospołeczne.pl Non Profit – spółka, która skutecznie popularyzuje ekonomię społeczną oraz wspiera rozwój podmiotów ekonomii społecznej i ich zakładanie”. Zadanie to realizowane jest w ramach “Rządowego Programu Rozwoju Organizacji Obywatelskich” na lata 2018-2030.